این مقال بر آن است تا افق روشنی از براهین اثبات وجود خدا به دست دهد. در باب وجود خدا از دیرباز تا کنون دیدگاه های متفاوتی وجود داشته است. برخی وجود خدا را بدیهی و بی نیاز از استدلال می دانند، زیرا چیزی روشن تر از خدا وجود ندارد تا از طریق آن به خدا پی ببرند. برخی دیگر بر وجود خدا استدلال اقامه کرده اند که آن ها خود بر دو دسته اند: أ. وجود خدا را می توان به صورت پیش بینی اثبات نمود، یعنی در این را ه ها مخلوقات واسطه اثبات وجود خدا نیستند. این براهین عبارتند از: برهان صدیقین، 2. برهان وجودی، 3. برهان فطرت، 4. برهان تجربه دینی، 5. برهان اخلاقی، 6. برهان معقولیت.ب. وجود خدا را می توان به صورت انی اثبات نمود، یعنی در این راه ها مخلوقات واسطه اثبات وجود خدا هستند. این براهین عبارتند از: 1. برهان علی، 2. برهان امکان و وجوب، 3.  برهان نظم، 4. برهان حرکت، 5. برهان درجات کمال، 6. برهان معجزه، 7. برهان فسخ عزایمدر این مقال سعی شده است که به همه براهین به صورت اجمال اشاره شود.

اسپینوزا با اعتقاد به تک جوهری خدا را تنها حقیقت جوهری عالم و بقیه موجودات را حالات صفات او دانست. وی در براهینی که بر وجود خدا اقامه کرده است، از دو روش انّی و لمی استفاده کرده است و از میان آن دو اتقان برهان لمّی را بیشتر می داند. این براهین به طور عمده در سه اثر او آمده است: «اصول فلسفه دکارت»، «رساله مختصره» و «اخلاق». برهان مهم او بر وجود خدا برهان وجودی است و تقریر او از این برهان مشابه تقریر دکارت از آن است. نسبت سایر براهین او با برهان وجودی محل بحث است، به طوری که برخی شارحان اندیشه او این براهین را در عرض برهان وجودی و برخی آن ها را تقریرهای دیگری از برهان وجودی دانسته اند. در این مقاله براهین او در آثار یادشده و نیز نظر چند تن از شارحان فلسفه او بررسی شده است.

با صرف نظر از دیدگاه آن دسته از فلاسفه دین همچون: آلوین پلانتینگا که بر عدم نیاز خداوند به ارایه برهان پای فشرده اند، در باره انعکاس براهین اثبات صانع در قرآن در میان صاحب نظران چهار دیدگاه «انعکاس براهین اثبات صانع در قرآن»؛ «انعکاس تنبهی براهین اثبات صانع در قرآن»؛ «انعکاس ضمنی براهین اثبات صانع در قرآن» و «انعکاس صریح براهین اثبات صانع در قرآن» وجود دارد.نگارنده در این مقاله ضمن تقریر این آرا و نقد تفصیلی آنها، خود رای دیگر را برگزیده که آن این است که خداوند در قرآن کریم با ملاحظه سطح مخاطبان، برای صاحبان مراتب علمی و عملی، وجود خود را بدیهی و فراتر از برهان دانسته و برای سایر مخاطبان، وجود خود را امری نظری و نیازمند برهان دانسته، از این رو به اقامه براهین روی آورده است. لطفا برای مشاهده چکیده عربی به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

نظام های فکری و یا درشنه های هندی را می توان به دو دسته الهی و یا باورمند به وجود خدا و غیر الهی و یا غیر معتقد به خدا تقسیم کرد. از دسته اول می توان به دو مکتب نیایه و دانته اشاره کرد. در این مکاتب به ویژه اولی، برهان هایی بر وجود خداوند اقامه شده است که برخی از آنها معادل هایی در فلسفه اسلامی و غربی دارند و برخی دیگر نیز در زمینه خاص فرهنگ و آموزه های هندویی مطرح شده اند. این برهانها عموما از جانب مکاتب رقیب که خود، گاه از مکاتب الهی و باورمند به خدا به شمار می روند، مورد نقد و بررسی های جدی واقع شده است. تقریر مهم ترین این براهین و مطرح ترین نقدهای آنها به منظور آشنایی خواننده مسلمان پارسی زبان یا نوع و شیوه طرح این مباحث در اندیشه هندی، و نه درگیر شدن در خود مباحث و یا رد و قبول استدلال ها، هدف اصلی این نوشتار است.

ابن سینا، دو برهان «فصل و وصل» و «قوه و فعل» را بر اثبات وجود ماده اولی اقامه کرده است، در این مقاله نشان دادیم، بر هر دو برهان اشکالاتی وارد است. ادعای برهان فصل و وصل آن است که تغییر فصل و وصل ممکن نیست، مگر اینکه مؤلفۀ هیولا که حامل فصل و وصل است، موجود باشد، این مؤلفه، جزء مشترک و تأمین کنندۀ عامل اینهمانی در طول دگرگونی و تغییر است، در این مقاله در طی استدلالی نشان دادیم، این برهان از عهدۀ ادعایش یعنی اثبات وجود هیولا و نیز حل مسئلۀ تغییر فصل و وصل بر نمی آید. دیگر برهان اثبات مادۀ اولی، برهان قوه و فعل است، در این مقاله نشان دادیم، بر اساس برهان قوه و فعل نیز امکان اثبات مادۀ اولی مشائین وجود ندارد. ادعای برهان آن است که از اثبات ویژگی بالقوه بودن، به اثبات وجود جوهر مادۀ اولی می رسد، این اثبات خود گامی است در جهت رسیدن به نظریۀ مختار ابن‎ سینا در باب حقیقت اشیاء مادی که «ماده- صورت گرایی» نامیده می شود، اما؛ الف) اتصاف ویژگی بالقوگی را می توان در چارچوب نظریۀ رقیب ماده–صورت گرایی، یعنی نظریۀ «بسته ای» نیز تبیین کرد، بدون اینکه به سراغ ماده–صورت گرایی رفت، هرچند، برهان قوه و فعل، حتی در چارچوب این نظریه نیز دچار مشکل است. همچنین نشان دادیم، برهان قوه و فعل، حتی در چارچوب دیگر نظریۀ رقیب یعنی نظریۀ «زیرنهاد» نیز کارآمد نخواهد بود. حاصل آنکه نشان دادیم، هر دو برهان نمی توانند مادۀ اولی مد نظر ابن سینا را اثبات کنند.

تامل و اندیشه در باب خدا، یکی از مهمترین و اساسی ترین محورهای معرفت انسان است و در طول تاریخ فلسفه و کلام، متفکران بسیاری به بحث و بررسی در این باب همت گمارده اند. از میان مباحث خداشناسی، براهین اثبات وجود خدا از اهمیت ویژه ای برخوردار است و اساس سخن گفتن از خدا را تشکیل می دهد. هر یک از الهیدانان بر اساس مبانی و نظام فکری خود به شیوه ای می کوشند براهینی متقن، بر اثبات وجود خدا اقامه کنند. از جمله این متفکران می توان به ملاصدرا، بنیانگذار حکمت متعالیه و توماس آکوئیناس، فیلسوف برجسته قرون وسطی اشاره نمود. هر چند ملاصدرا و توماس وجود خدا را فطری می دانند، باز هم به اقامه برهان بر وجود خدا می پردازند. ملاصدرا با طرح امکان فقری و تکیه بر مبانی صدرایی، برهان امکان و وجوب توماس را غنا می بخشد و با اقامه برهان صدیقین از وجود بر وجوب شاهد می آورد. وی همچنین با اثبات حرکت جوهری، برهان حرکت او را تکمیل می نماید. در این مقاله بر آنیم که ابتدا دیدگاه ملاصدرا و توماس را در باب بداهت وجود خدا تبیین کنیم و سپس به بررسی و مقایسه برخی از براهینی که آنها برای اثبات وجود خداوند اقامه می کنند، بپردازیم.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

محقق خفری از زمره فیلسوفانی بود که چندین برهان بر اثبات خداوند اقامه کرد و این براهین را دارای ویژگی های براهین صدیقین دانست. در این براهین با استفاده از اموری همچون حقیقت وجود و مجموعه موجودات، واجب الوجود اثبات شده است. ملاصدرا این براهین را ناتمام می داند، زیرا به عقیده وی میان فرد و طبیعت خلط صورت گرفته یا از راه وجود مجموعه موجودات استدلال شکل گرفته است، در حالی که تنها افراد مجموعه دارای وجود حقیقی هستند. در مقاله حاضر براهین خفری را به تفصیل تقریر و تبیین می کنیم و اشکال های ملاصدرا بر آن، ارزیابی قرار خواهد شد. نتیجه اینکه براهین خفری درست است و اشکالات ملاصدرا بر آن وارد نیست.

مفاد براهین وجودی، از تقریر آنسلم گرفته تا تقاریر متاخر آن در فلسفه اسلامی، نوعا عبارت از استیفا حقیقت وجود بالفعل واجب الوجود از نفس مفهوم آن است. موضوع این مقاله بررسی و نقد این براهین نیست بلکه مساله اصلی آن است که چگونه می توان از مفهوم وجود، وجود واجب الوجود را اثبات کرد. نهایتا به دست می آید که هر گونه تلاش برای دفاع از این براهین ناموفق بوده و ناچار باید از فرض یک موجود بالفعل، وجود واجب الوجود را اثبات کرد که این ویژگی تنها در برهان وجوب و امکان ابن سینا موجود است و براهین وجودی بدون ابتنا به آن راهی برای خروج از مفهوم وجود و اثبات وجود عینی ندارند، چه رسد به اثبات وجود واجب تعالی.برهان وجوب و امکان ابن سینا با فرض یک موجود ما و استعانت از نفی سفسطه، دور و تسلسل، وجود بالفعل واجب الوجود را اثبات می نماید و در عین حال خاستگاه براهین وجودی است بدون آن که از قبیل آن ها به شمار آید. نهایتا با تحلیل فلسفی کیفیت درک مفهوم وجود و ابتنا اخذ آن بر ادراک حسی، می توان ادراک آن را نشانه ای بر تحقق موجود محسوس بالفعل دانست و از این نقطه با انضمام برهان وجوب و امکان ابن سینا به آن، وجود بالفعل واجب الوجود را استیفا کرد.

بر اساس اندیشه ی کانت در دوران نقدی، ایده ی خدا به عنوان یکی از ایده های استعلایی عقل محض مطرح است که عقل نظری با توجه به محدودیت هایش نمی تواند له یا علیه آن برهانی اقامه کند. اما در دوران پیشانقدی، کانت رساله ی مستقلی با عنوان «تنها حجت ممکن در تأیید برهان وجود خدا» تألیف کرده و در آن سعی کرده است تا وجود خدا را از طریق براهین عقل نظری اثبات کند. اهمیت این رساله در این است که از یک سو بر خلاف اندیشه ی دوران نقدی برای عقل نظری شأن برهان آوری در اثبات وجود خدا قائل می شود و از سوی دیگر، بر خلاف سنت ولفی لایبنیتسی، به جای برهان جهان شناختی، برهان طبیعی الهیاتی را مطرح می کند. به علاوه، با محور قرار دادن مفهوم امکان در تقریر برهان وجودی، با تقریر فیلسوفان پیشین-علی الخصوص دکارت-مخالفت می کند و تقریر جدیدی از آن ارائه می دهد. در این مقاله ابتدا مسیر اختصاصی استدلال کانت مبنی بر اثبات وجود خدا را بر مبنای رساله ی مذکور توضیح داده ایم و در مرحله ی دوم، مستند به برخی پژوهش های جدیدتر، نشان داده ایم که تعارض بین عنوان کتاب (تنها حجت. . . ) و محتوای آن (پذیرش دو برهان طبیعی الهیاتی و برهان وجودی)، که برخی دیگر کانت شناسان را به این گمان انداخته که کانت متهافت سخن گفته است، یک تعارض بدوی و برآمده از ترجمه ی خطای اصطلاح Beweisgrund از آلمانی به انگلیسی است.